Co zrobić gdy podpisano niekorzystną umowę?

W obrocie gospodarczym jak i konsumenckim zdarzają się sytuacje, w których jeden z uczestników tego obrotu może zawrzeć jakąś niekorzystną umowę - jej wypełnienie wiąże się z dużymi kosztami lub poniesioną stratą. Ogólną zasadą prawa kontraktowego jest obowiązek wykonania umowy, nawet, gdy nie satysfakcjonuje ona stron. Jednak, w pewnych sytuacjach prawo dopuszcza możliwość niewykonania takiego kontraktu. 

Próba renegocjacji kontraktu

Pierwszym najbardziej oczywistym działaniem wydaje się możliwość kontaktu z kontrahentem w celu renegocjacji umowy. Ta metoda działania jest najlepsza w przypadku kontrahenta, z którym pozostaje się w stałych relacjach kontraktowych, zwłaszcza, gdy dotychczasowa współpraca przebiegała w prawidłowy sposób i obie strony były z niej zadowolone.

Jeśli kontrahent zgadza się na modyfikację umowy to należy pamiętać, żeby zachować odpowiednie formalności. Bardzo często w umowach pisemnych zawierany jest zapis, że wszelkie zmiany umowy wymagają formy pisemnej pod rygorem nieważności. Zatem, jeśli uzgodnione bardziej korzystne warunki umowy to powinno sporządzić się aneks w formie pisemnej, gdyż ustalenia ustne czy mailowe nie doprowadzą w takiej sytuacji do zmiany umowy.

Wypowiedzenie umowy

W przypadku niekorzystnego kontraktu warto prześledzić możliwość jego wypowiedzenia. Jeśli okres wypowiedzenia jest stosunkowo krótki to łatwo zakończyć nieopłacalną relację gospodarczą. Wypowiedzenie oprócz ustania umowy może być też pewnego rodzaju argumentem w pertraktacjach dotyczących wprowadzenia korzystniejszych zapisów.

W przypadku umów zawartych na czas określone możliwość ich wypowiedzenia jest wyłączona lub znacznie ograniczona.

Aby wypowiedzenie mogło osiągnąć swój skutek należy zachować pewne wymogi formalne. W przypadku umowy w formie pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej jej wypowiedzenie co do zasady wymaga zachowania formy dokumentowej. Gdy umowę zawarto w innej formie szczególnej (np. w formie aktu notarialnego) jej wypowiedzenie powinno być stwierdzone pismem.

Uprawnienia z tytułu wady oświadczenia woli

Czasami w obrocie występują sytuacje, w których oświadczenie woli jednej ze strony zostało złożone na tyle wadliwie, że cała umowa jest nieważna lub możliwa do unieważnienia.

W przypadku, gdy osoba zawierająca umowę z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli umowa jest nieważna. Przykładem takiej sytuacji byłby stan upojenia alkoholowego strony, hipnoza, wysoka gorączka, choroba psychiczna (por. Balwicka – Szczyrba Małgorzata (red.)., Sylwestrzak Anna (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, WKP 2022).

Jeżeli strona umowy zawarła ją pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, może unieważnić umowę, jeżeli z okoliczności wynika, że mogła się obawiać, iż jej samej lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

Pracodawca może uchylić się od skutków podjętych przez siebie decyzji w indywidualnych i sprawach pracowniczych, jeżeli działał pod wpływem groźby bezprawnej, w szczególności ze strony pracowników lub związków zawodowych. Przykładowo pracodawca może uchylić się od skutków czynności podjętych pod wpływem groźby nielegalnego strajku (por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2013 r., sygn. akt I PK 292/12, LEX nr 1360190).

Grożenie odmową odbioru robót, odmową zapłaty za roboty nieprawidłowo wykonane, czy grożenie karą umowną za opóźnioną realizację umowy-lub odstąpieniem do umowy, jeśli jest to usprawiedliwione tym, że druga strona umowy nie wykonuje ciążących na niej obowiązków kontraktowych lub wykonuje je nienależycie, nie jest działaniem bezprawnym w rozumieniu przepisu art. 87 k.c. (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 kwietnia 2011 r., sygn. akt VI ACa 1200/10, LEX nr 856436).

Zagrożenie rozwiązania umowy w wyniku wykonania uprawnienia kształtującego (odstąpienia od umowy, wypowiedzenia umowy) uzasadnione tym, że druga strona umowy nie wykonuje lub nienależycie wykonuje obowiązki wynikające z umowy, nie jest działaniem bezprawnym w rozumieniu przepisu art. 87 k.c. (por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2002 r., sygn. akt II CKN 1076/00, LEX nr 75358).

Strona mogła zawrzeć umowę pod wpływem błędu co do jej treści. W takiej sytuacji istnieje możliwość unieważnienia umowy, gdy błąd został wywołany przez drugą stronę, chociażby bez jej winy, albo gdy kontrahent wiedział o błędzie lub mógł z łatwością błąd zauważyć. Błąd musi być istotny tzn. taki, który uzasadnia przekonanie, że zawierający umowę, gdy nie działał pod wpływem błędu, nie zawarłby jej o takiej treści.

Kwalifikowanym typem błędu jest podstęp. Gdy kontrahent wywołał błąd podstępnie, nie musi być on istotny ani dotyczący treści umowy. W pewnych sytuacjach podstęp osoby trzeciej wywołuje takie same skutki, jakby dopuściła się go druga strona.

W przypadku błędu lub groźby, aby unieważnić umowę, konieczne jest złożenie drugiej stronie na piśmie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli. Należy to uczynić w terminie roku od dnia wykrycia błędu lub od ustania stanu obawy w przypadku groźby.

Oszustwo

Czasami zdarza się, że działanie drugiej strony wypełnienia znamiona przestępstwa oszustwa. Polega ono na doprowadzeniu innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem własnym lub cudzym za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania. Taki czyn zagrożony jest karą nawet do 8 lat pozbawienia wolności.

Oszustwo często połączone jest z wadą oświadczenia woli w postaci błędu.

Osoba, która padła ofiarą oszustwa może złożyć  do organów ścigania zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa. Sprawa taka toczy się z urzędu, organy ścigania same poszukują dowodów, świadków, przesłuchują ich. Pozwala to na przygotowanie materiału dowodowego do ewentualnej sprawy cywilnej. Ponadto zapadły w sprawie karnej wyrok skazujący wiąże sąd cywilny, co niewątpliwie ułatwia prowadzenie procesu. 

Uprawnienia związane z wyzyskiem

Niektóre umowy cechują się tym, że świadczenie na rzecz drugiej strony lub osoby trzeciej rażąca przewyższa wartość świadczenia jednej ze stron umowy. Gdy kontrakt został zawarty, w taki sposób, że jedna ze stron wyzyskała przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, wyzyskana osoba ma pewne uprawnienia, aby zmienić ten stan rzeczy. Może żądać zmniejszenia swojego świadczenia lub zwiększenia świadczenia, które ma otrzymać od drugiej strony. Gdyby powyższe było nadmiernie utrudnione to może żądać unieważnienia umowy. Na realizację tych uprawnień ma 2 lata od jej zawarcia.

Bardzo dobrze przesłanka wyzysku została opisana poprzez Sąd Apelacyjny w Warszawie, który stwierdził, że:

podstawową przesłanką uznania wyzysku jest dysproporcja świadczeń stron, która w ujęciu obiektywnym musi mieć charakter rażący. Oznacza to dysproporcję bardzo znaczną, oczywiście odbiegającą ("rzucającą się w oczy") od dopuszczalnej w obrocie nierównowagi świadczeń, wedle oceny sądu dokonanej, w nawiązaniu do zasady słuszności kontraktowej, na podstawie kryteriów obiektywnych - wartości rynkowej świadczeń. Drugą przesłankę stanowi przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie strony, która została zobowiązana do rażąco wygórowanego świadczenia. Okoliczności powyższe muszą stanowić przyczynę zawarcia przez tę stronę umowy o kwestionowanej treści. Podobnie jak dysproporcja świadczeń stron, tak i przymusowe położenie podlegają ocenie według kryteriów obiektywnych. Przyjmuje się, że przymusowe położenie oznacza znajdowanie się strony w takich warunkach materialnych, osobistych lub rodzinnych, które zmuszają ją do zawarcia umowy nawet za wszelką cenę lub nie pozwalają na swobodne pertraktacje. W szczególności przymusowe położenie w rozumieniu art. 388 § 1 k.c. nie oznacza zagrożenia utratą całego majątku czy pozbawieniem wszelkich dochodów. Strona umowy jest w przymusowym położeniu, gdy np. znajduje się w obliczu takiego pogorszenia jej sytuacji materialnej, które grozi niedostatkiem dla niej i rodziny. Świadomość konieczności przyjęcia warunków drugiej strony zawsze świadczy o takim przymusowym położeniu. Trzecią i ostatnią przesłanką zastosowania art. 388 § 1 k.c. o charakterze dla odmiany subiektywnym, jest wyzyskanie przymusowego położenia, niedołęstwa czy też niedoświadczenia pokrzywdzonego. Wyzyskanie to polega na tym, że osoba zastrzegająca czy przyjmująca rażąco wyższe świadczenie jest świadoma dysproporcji świadczeń i słabości pokrzywdzonego, w tym jego przymusowej sytuacji. Świadomość przymusowego położenia pokrzywdzonego występuje, gdy wyzyskujący zna okoliczności, które w takim położeniu pokrzywdzonego stawiają. Nie jest przy tym istotne z czyjej inicjatywy doszło do zawarcia umowy i wprowadzenia do niej postanowień ustanawiających rażąca dysproporcję świadczeń. Dla ustalenia wystąpienia tej przesłanki konieczne jest stwierdzenie, że wyzyskujący wykorzystał sytuację we własnym interesie, to jest "wykorzystał okazję" uzyskując zastrzeżenie szczególnej korzyści dzięki określonej sytuacji drugiej strony (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 marca 2018 r., sygn. akt VI ACa 1698/16, LEX nr 2516063).

Nieważność postanowień umownych

Strona, która zawarła niekorzystną umowę powinna sprawdzić, czy niedobre dla niej postanowienia umowne nie są sprzeczne z przepisami prawa lub zasadami współżycia społecznego. Gdyby tak było to takie zapisy umowy obarczone są klauzulą nieważności z mocy prawa.

Jednak, gdyby z okoliczności wynikało, że bez nieważnych postanowień umowy nie byłaby zawarta to nieważny jest cały kontrakt, a nie tylko poszczególne jego zapisy.

Nieważność umowy z powodu sprzeczności z prawem najczęściej występuje w przypadku umów zawieranych z udziałem konsumentów, gdzie można spotkać się z przepisami prawa bezwzględnie obowiązującymi tj. ustanawiającymi reguły, które nie mogą zostać zmienione przez strony umowy.

Umowa zawarta na odległość

W przypadku umów zawartych na odległość (np. zakupy przez Internet) o wiele łatwiej jest wycofać się, gdy postanowienia umowy nie są korzystne. Konsument, który zawarł umowę na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa może skorzystać z prawa odstąpienia od umowy w terminie 14 dni. Termin ten jest liczony od dnia wydanie rzeczy, gdy przedsiębiorca wydaje rzecz konsumentowi i przenosi na niego jej własność (np. umowa sprzedaży rzeczy), w pozostałych przypadkach od dnia zawarcia umowy. Termin ten jednak może niejako przedłużony, gdy przedsiębiorca nie poinformował o prawie do odstąpienia od umowy. Termin ten wtedy wygasa z upływem 12 miesięcy od dnia upływu terminu na odstąpienie, gdyby konsument został prawidłowo poinformowany.

W celu odstąpienia od umowy konsument powinien złożyć przedsiębiorcy odpowiednie oświadczenie. Często przedsiębiorca wraz z towarem przesyła formularz takiego oświadczenia. Przepisy prawa nie wskazują jakiejś szczególnej formy dla tego oświadczenia, jednak warto, aby było ono w formie pisemnej, czy innej, która pozwala na utrwalenie dla celów dowodowych. 

Z prawa odstąpienia od umowy mogą skorzystać także przedsiębiorcy prowadzący jednoosobowe działalności gospodarcze, gdy z treści umowy wynika, że nie posiada ona dla tej osoby zawodowego charakteru. Przykładem takiej sytuacji może być nabycie artykułów piśmienniczych przez biuro rachunkowe. 

W przypadku pewnego rodzaju umów prawo odstąpienia nie przysługuje. Dotyczy to w szczególności: świadczenia usług, gdy przedsiębiorca wykonał usługę za wyraźną zgodą konsumenta i poinformował go wcześniej, że ten sposób działania pozbawia go prawa odstąpienia, gdy przedmiotem sprzedaży są rzeczy ulegające szybkiemu zepsuciu itd.

Szczegółowo na ten temat można przeczytać w ustawie z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta. 

Klauzule abuzywne

W przypadku umów z konsumentami, postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowne, a których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu.

W kodeksie cywilnym wskazano przykładowe postanowienia umowne, które mogą stanowić klauzule abuzywne.